„Tamo gde su prijatelji”, slogan je gradića na brežuljcima šumaraka istočne Srbije, u zagrljaju tri Timoka, nadomak blagorodne Stare planine. Malo ko će se odlučiti da se namenski uputi u nekadašnji Gurgusovac, verovatno ne znajući da ga odlikuju raznovrsno isorijsko nasleđe, prirodne retkosti, domaćinska trpeza, i ljupkost koja je šarmirala i poznatog Francuza.
JER JE KNJAŽEVAC MALA SRPSKA VENECIJA
Pećinski crtež u ataru sela Gabrovnice svedoči da je kraj bio nastanjen još u praistoriji. Naseljavala su ga razna plemena, prošle su horde Huna i Avara, pohodile su ga mnoge vojske, često je menjao gospodare, do konačnog oslobođenja od Turaka i pripajanja Srbiji 1833. godine. Gurgusovac je po jednom predanju, naziv dobio po Grguru, najstarijem sinu despota Đurađa Brankovića, a po drugoj priči po golubovima gurgusanima, kojih je bilo mnogo u okolnim šumama. A onda mu 1859. godine u posetu ponovo dolazi knjaz Miloš Obrenović i naređuje paljenje zloglasne Gurgusovačke kule, koja je u vreme Karađorđevića bila tamnica i simbol mraka i ropstva. I tako u Miloševu čast, preimenova se u Knjaževac. Od nekadašnje srpske Bastilje sačuvan je samo zid i ulazna kapija, a prostor se sada koristi za javne i kulturne događaje.
Danas varošici, ušuškanoj među blagim visoravnima Tresibabe i Tupižnice, u zaleđu Stare planine, tepaju Srpska ili Mala Venecija. Razbaškarila se na obalama dva Timoka, Svrljiškog i Trgoviškog, koji se kod grada spajaju u Beli. Preko rečnih tokova izgrađeno je sedam mostića, od kojih je najpoznatiji kameni. Uz vodu se protežu šetališta sa drvoredima lipa i kestena. Najzanosnija su u proleće kada olistaju i zamirišu. Duh starih vremena provejava Starom čaršijom. Podeljena je na gornji deo, koji čine dućani i zanatske radnje koje potiču iz doba turske vladavine, i donjeg sa nekadašnjim gostionicama i kafanama sa stambenim jedinicama na spratu koje su nastale nakon oslobođenja. Veoma živopisno i prijemčivo. Zahvalnost Timočanima palim za slobodu Knjaževčani su odali u Spomen-parku, koji je i svojevrsni prikaz istorijskih događaja od 1804. do završetka Drugog svetskog rata. Najvećim ukrasom varoši mnogi smatraju crkvu Svetog Đorđa. Gradnja je počela 1833. godine u čast prve posete knjaza Miloša. Tokom Srpsko-turskog rata je spaljena 1876., ali je ubzro obnovljena. U svojoj riznici čuva Jevanđelje iz 1805. godine i ostatke starog ikonostasa.
Slikovitost i arhitekturu Knjaževca ovekovečio je čuveni francuski arhitekta, slikar i pisac švajcarskog porekla, Le Korbizje. Kada ga je početkom XX veka put ovuda naveo, bio je toliko nadahnut da se latio olovke i sačinio crtež Knjaževca, koji se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu. Pre više od stoleća izbirljivost francuske i sitničavost švajcarske krvi položile su oružje pred, kako mnogi kažu, najlepšim gradom istočne Srbije. A danas? Valjalo bi ga prvenstveno očistiti, a zatim i umiti i obnoviti mu oronule i zaprljane fasade mnogih zdanja, od kojih su pojedina prilično upečatljiva. Tada bi odista mogao biti Miloševa dika i dostojan svog nadimka.
No, za razliku od samog grada, o okolini se izgleda prilično brine. Svega pet kilometara dalje, na obali Svrljiškog Timoka, nalazi se Rgoška Banja, u ovdašnjem narodu poznata kao Banjica. Na mestu gde lekovita voda izvire, obrazovalo se prirodno jezero, u kome je temperatura vode stalno 28 stepeni. Utvrđeno je da je prilično lekovita, pa je maleno lečilište pretvoreno u sređeno izletište sa parkingom, mobilijarom, dečjim igralištem, i restorančićem. A vodom sa termalnog izvora napajaju se i bazeni u obližnjem Sportsko-rekreativnom centru Banjica, gde se nalaze olimpijski bazen, dečji vodeni park, sportski tereni, restoran, i mali spa centar. Zimi je veliki bazen pokriven, pa je kupanjac u blagodetnoj toploj vodi zajamčen tokom cele godine.
JER ZAVIČAJNI MUZEJ BAŠTINI BOGATU ISTORIJU KRAJA
Smešten je u zdanju s početka XX veka, nekadašnjoj porodičnoj zgradi bogate porodice Sibinović, koja je preuređena za potrebe muzeja. U levom krilu nalazi se arheološka zbirka, koja sadrži više od 2000 predmeta koji su pronađeni na teritoriji opštine Knjaževca, prikazanih hronološki i tematski. U desnom krilu su umetnička zbirka koju čine oko 1000 slika, grafika, crteža, ikona, skulptura, reprodukcija, i drugi predmeti vizuelne umetnosti, i etnološka zbirka. Posebno i počasno mesto zauzimaju dvopređne vunene čarape. Najlepši deo narodne nošnje knjaževačkog kraja nastao je u periodu od XVIII do XX veka. Jedinstvene su u svetu. Izložene su narodne i građanske nošnje, tkanice, pokućstvo, predmeti domaće radinosti, muzički instrumenti, tehnički uređaji, i predmeta iz običajnog života. Raznovrsna i zanimljiva postavka.
Treba zaviriti i u Muzej grada Knjaževca, u kući Alekse Ace Stanojevića, radikalskog prvaka i bliskog saradnika Nikole Pašića. Pored njegovih ličnih, izloženi su i mnogi vredni predmeti dobijeni od starih knjaževačkih porodica, koji su s kraja XIX i početka XX veka.
JER JE SELO RAVNA BILO RIMSKO UTVRĐENJE
Desetak kilomera od Knjaževca, u plodnoj dolini Belog Timoka, na dva hektara, prostire se najstarije vojno utvrđenje u Timočkoj oblasti. Gradnja Timakum Minusa počela je sredinom I veka. Unutar bedema bila je žitnica, vojne zgrade i riznica. Zbog važnog položaja i blizine rudnih nalazišta ubrzo se razvilo civilno naselje uz sam vojni logor, kao i nekropola, vile, i hramovi posvećeni raznim rimskim božanstvima. Naselje je stradalo u požaru sredinom V veka. Danas se vide otkopani delovi bedema i pojedinih objekata unutar zidina, a obnovljena je jedino južna kapija, koja dominira prostorom. Zna se da iskopavanja vrše sporo i pažljivo, pa će marljivi arehaolozi sigurno još šta zanimljivo otkriti.
U blizini je Arheo-etno park Ravna, spoj davne, rimske prošlosti, narodnog graditeljstva i seoskog života s kraja XIX i početka XX veka. U dvorištu stare seoske škole obrazovan je lapiradijum sa nadgobnim i počasnim spopmenicima i žrtvenicima sa Timakum Minusa, dok su pojedini predmeti pronađeni u antičkom naselju predstavljeni u zgradi škole. Ostatak prostora posvećen je seoskoj zajednici timočkog kraja XIX veka. Mogu se obići stara moravska kuća, građena od bondruka, koja je preseljena sa Stare planine, unutar koje je ognjište i naravno, tronožac, ambar, replika antičke i tradicionale grnčarske peći, kazanica za pečenje rakije, i kuća u čijem podrumu je izložbeni prostor o vinarstvu kraja. Veoma lepo osmišljeno i predstavljeno.
Malo procunjate antičkim iskopinama, pa se prošetate srpskim selom pre dva stoleća, a onda se vratite u sadašnjost. I gde je najuzbudljivije, a gde najpitomije. Dođite, obiđite, osetite, pa odlučite.
